فصلنامه تخصصی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 12، شماره 3، پاییز 98 ، شماره پی در پی 45

معرّفی نسخِ خطی شرح ملا حامد بیسارانی بر مثنوی معنوی و بررسی محتوایی و سبکی آن

صفحه (241 - 262)
قهرمان شیری ، عبدالستار نقشبندی(نویسنده مسئول)
تاریخ دریافت مقاله : تابستان 96
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : تابستان 96

چکیده
مثنوی معنوی، اثرِ جاودانه مولانا جلال الدّین محمّد بلخی، از زمانِ تصنیف تا کنون همواره مورد توجّه و تحقیق و تدقیقِ عارفان و دانشوران و ادیبان بوده است و چون کتابی دیریاب است، ناگزیر دانشوران و عارفان و ادیبان، هریک فراخورِ حال خویش و در حدّ توان، به شرحِ غوامض آن پرداخته اند تا راهروان، بیشتر و بهتر، از این خوانِ گسترده آسمانی بهره ور گردند. یکی از کسانی که به این کار همّت گماشته است علامه ملا حامد کاتبِ بیسارانی، عالم، عارف و شاعر قرن سیزدهم هجری است. ملا حامد شاید تنها کسی است که مثنوی را دو بار شرح کرده است. بیسارانی، فقیه و متکلّم بوده و بر علوم اسلامی و آثارِ عارفان تسلط داشته و افزون بر اینها خود سالها مشغول سلوک بوده و بدین سبب شرح وی حائز اهمیت است. از وی علاوه بر شرح مثنوی آثار ارزشمند دیگری به یادگار مانده. از شرحِ نخست بیسارانی بر مثنوی تنها یک نسخه موجود است اما از شرح دوم، نسخ متعددی وجود دارد. این مقاله به معرّفی بیسارانی و چهار نسخه از شرح دوم او بر مثنوی و بررسی سبکی و محتوایی آن میپردازد.

کلمات کلیدی
ملاحامد کاتب الأسرار بیسارانی , شرح مثنوی معنوی , مولانا جلال الدّین , عرفان , طریقت نقشبندی , معرّفی نسخ خطی , سبک شناسی

• تاریخ مشاهیر کُرد (جلد اوّل)، مردوخ روحانی، بابا، انتشارات سروش، تهران 1364.
• تفسیر عرفانی مثنوی معنوی، بحرالعلوم، محمّد بن محمّد، با مقدمه فرشید اقبال، انتشارات ایران یاران، 1384 .
• جواهر الاسرار و زواهر الانوار(شرح مثنوی معنوی)،خوارزمی،کمال الدّین حسین، مقدمه و تصحیح دکتر محمّد جواد شریعت، انتشارات اساطیر، تهران 1384 .
• ریاض المشتاقین، بیسارانی(کاتب الأسرار) ، ملا حامدبن ملا علی، نسخه خطی کتابخانه استاد محمّدعلی قره‌داغی، مکتوب به سال 1306ق .
• سبک شناسی نثر، شمیسا سیروس، نشر میترا، چاپ ششم، تهران 1381 .
• شرح کبیر انقروی بر مثنوی معنوی مولوی، انقروی، رسوخ‌الدّین اسماعیل، ترجمه: دکتر عصمت ستّار زاده، نگارستان کتاب، تهران، 1388 .
• شرح مثنوی، سبزواری، ملا هادی، به کوشش دکتر مصطفی بروجردی، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران، 1383 .
• شرح مثنوی(شرح نخست)، ملا حامد بن ملا علی بیسارانی(کاتب الأسرار)؛ نسخه خطی کتابخانه استاد شیخ محمّدسعید نقشبندی، مخطوط به خط بیسارانی، مکتوب به سال 1282 ق.
• شرح مثنوی معنوی(شرح دوم)، ملا حامد بن ملا علی بیسارانی(کاتب الأسرار)، نسخه خطی کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی شماره ثبت 3706، قم.
• شرح مثنوی معنوی(شرح دوم)، ملا حامد بن ملا علی بیسارانی(کاتب الأسرار)، نسخه خطی کتابخانه خانقاه بیاره شریفه سقز.
• شرح مثنوی معنوی(شرح دوم)، ملا حامد بن ملا علی بیسارانی(کاتب الأسرار)، نسخه خطی کتابخانه مرحوم استاد بابا مردوخ روحانی، مکتوب در 1297ق.
• شرح مثنوی معنوی(شرح دوم)، ملا حامد بن ملا علی بیسارانی(کاتب الأسرار)، نسخه خطی کتابخانه مرحوم استاد ملا عبدالرّحمن احمدی چاغر، مکتوب در 1289 ق.
• شرح مثنوی مولوی(مخزن الاسرار)، اکبرآبادی، ولی محمّد، به اهتمام نجیب مایل هروی، نشر قطره، تهران، 1383 .
• علماؤنا فی خدمه العلم و الدّین ؛ مدرّس، الشّیخ عبدالکریم محمّد، عنّی بنشره: محمّد علی القره‌داغی، دارالحریّه للطباعه، بغداد 1983.
• فن نثر در ادب پارسی، خطیبی، حسین، انتشارات زوّار، چاپ دوم، تهران 1375 .
• معرّفی شخصیّت و آثار علامه ملا حامد بیسارانی با تکیه بر تعلیقات او بر مثنوی، نقشبندی، عبدالستار، (پایان نامه کارشناسی ارشد ادبیات فارسی) دانشگاه کُردستان، سنندج 1386.
• مکاشفات رضوی در شرح مثنوی معنوی، لاهوری، محمّدرضا، مقدمه و تصحیح: رضا روحانی، انتشارات سروش، تهران، 1381 .
• یادی مه‌ردان (تذکار الرّجال)؛ مدرّس، الشّیخ عبدالکریم محمّد، جلد دوم: مشایخ نقشبندی هورامان و..،: مطبعه المجمع العلمی العراقی، بغداد 1403.